توانایی احمق بودن!/ احسان گنجی
یکی از راههای پیچیده و بسیار دور از ذهن برای ایده یابی در کاریکاتور، راهی است که «ژان پییر دکلوزو» کارتونیست فرانسوی برای پیدا کردن سوژه این کارتون طی کرده است. توانایی احمق بودن!
درمیانه زندگی معمول این کارتونیست به عنوان یک بزرگسال و آگاه از پیشرفت های روزافزون بشر، کودک ناآگاه و بی تجربه درون او ناگهان ظهورکرده و داستانی را پیش روی می آورد که جز در غیاب ابتدایی ترین دانسته های امروز یک انسان ازدست آوردهای فضایی بشر قابل رخ داد نیست. کارتونیست برای نشان دادن قدرت خلاقه خود دراین اثر، برعکس جهت معمول و پذیرفته شده حرکت کرده و با سطحی ترین برداشت ممکن از یکی از پیچیده ترین فعالیت های علمی بشر، قدرت خلاقیت خود را به نمایش گذاشته است. این مسیر، گذرگاه خلوتی است که به ندرت رهگذری تمایل به عبور از آن را دارد، جاده ای است که ما از بدو تربیت و در طی مراحل رشد، همواره حرکت در جهت کسب آگاهی و نمایش دادن آن را آموخته ایم. نیروی محرکه ای که به این کارتونیست انگیزه داده تا قدم به این مسیر خلوت بگذارد، خلاقیت و شیطنت کودکانه درون یک مرد بزرگسال و آگاه است. اگر یک کودک راوی چنین داستانی بود، می شد آن را به حساب ناآگاهی طبیعی او گذاشت و آن را محصول تجربیات اندک و مهارت مقدماتی دستهایش در طراحی دانست. ولی راوی کنونی این داستان، میان آن ناآگاهی طبیعی کودکانه و نادانی غیرطبیعی بزرگسالانه خود تفاوت ایجاد کرده و آگاهانه از طریق«خود را به حماقت زدن» به عنوان یک قدرت خلاقه، توانسته است دری به این روایت مضحک باز کند. کارگاهی که این فعل و انفعال آگاهانه در آن رخ داده همانا ذهن هنرمند است و این همان چیزی است که لازمه تبدیل هر تصویر بی معنا به یک اثر هنری است. «دکلوزو» با خلق این تصویر، کیفیت دست نیافتنی یک ذهن هنرمند را به نمایش گذاشته و بر این نکته که چند خط لرزان به مدد کنش ذهنی می تواند یک اثر هنری قابل تأمل به حساب آیند، صحّه گذاشته است.
این اثر در نهایت سادگی، نقد ظریفی هم به میل سیری ناپذیر انسان برای سلطه یافتن بر همه چیز دارد. میل به مالکیت بی حد و مرز، به استخدام درآوردن و مصرف کردن همه چیز. دکلوزو توانسته دستیابی بشر به فضا و دانش را از زاویه دیدی منحصر به فرد ببیند، از نظر او بشر همان اندازه که از نظر علمی داناست، در تشخیص آن چیزی که برای کل حیات مفید است نادان به حساب می آید و در این تصویر هر دوی این ویژگی ها را با هم نشان داده است. چیزی که باعث خنده بیننده هنگام دیدن اثر می شود این است که کارتونیست با اغراقی دور از ذهن، احتمال رخ دادن این اتفاق را – مثلاً در آینده - از بشری در این حد دانا بعید نمی داند. لبخند رضایتی که فضانوردان از آوردن سوغاتی های سفر به فضا بر لب دارند، تأکید تلخی بر این انحطاط است.
